Land Art

 

Yunus Emre Gümüş

ÖZET

İnsanoğlu ilk günden itibaren doğayla kadim bir ilişki içindedir. Toplumsal ve teknolojik gelişim süreçlerinde doğayla çelişkili ve varoluşsal bir etkileşim kurmuş, önce ondan korkmak sonra ona hükmetmek yoluna gitmiştir. 1960’lardaki toplumsal ve siyasal değişimlerin sonucunda kapitalizme ve konvansiyonel anlayışa karşı çıkışın bir parçası olarak ortaya çıkan arazi sanatı insanın doğayla kurduğu ilişkiyi yeniden tanımlamaya çalışmıştır. Sanatın doğaya sunulan bir armağan olduğunu savunan arazi sanatı akımı doğadan kopuk, steril ve sonlu alanları reddederek sanatı doğanın beğenisine sunma amacı taşır. Sanatçılar disiplinler arasındaki sınırları kaldırıp, kapsamı ve malzeme çeşitliliğini olabildiğince genişletme yoluna gitmişlerdir. Sanat elitizmine bir tepki olarak geleneksel yöntemlere karşı çıkan arazi sanatçıları yeryüzünü devasa bir açık hava müzesi olarak tanımlamışlardır. Kendinden önceki avangart akımlardan etkilenen arazi sanatı kendisinden sonra gelecek yenilikçi türler için eşsiz bir model oluşturmuştur. 1968 gençlik hareketi, feminizm, ekolojik hareket gibi siyasal toplumsal hareketlerden, fluxus, popart gibi öncü sanat akımlarıyla etkileşimde bulunan arazi sanatı kendisinden sonraki çağdaş sanat uygulamalarını da etkilemiştir. Bu araştırma dünyadaki ve ülkemizdeki örnekleriyle arazi sanatının çağdaş sanat alanındaki yerini tanımlayarak günümüz insanının doğayla kopuk ilişkisini yeniden üretmeyi amaçlayan bu sanat akımına dikkat çekmeyi amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler: Land Art, Performans Sanatı, Çağdaş Sanat

ABSTRACT

Human beings have been in an ancient relationship with nature since the first day. In the processes of social and technological development, he has established a contradictory and existential interaction with nature, first fearing it and then dominating it. Land art, which emerged as a part of the opposition to capitalism and conventional understanding as a result of the social and political changes in the 1960s, has tried to redefine the relationship between man and nature. The land art movement, which argues that art is a gift offered to nature, aims to present art to nature's taste by rejecting sterile and finite spaces disconnected from nature. Artists have tried to remove the boundaries between disciplines and expand the scope and variety of materials as much as possible. Opposing traditional methods as a reaction to artistic elitism, land artists have defined the earth as a gigantic open-air museum. Influenced by the avant-garde movements that preceded it, land art created a unique model for the innovative genres that would come after it. Interacting with 1968 youth movement, political social movements such as feminism, ecological movement, and pioneering art movements such as fluxus and pop art, land art has also influenced the contemporary art practices that followed it. This research aims to draw attention to this art movement that aims to reproduce the disconnected relationship of today's people with nature by defining the place of land art in the field of contemporary art with examples from the world and our country.

Keywords: Land Art, Performance Arts, Contemporary Art

1.   GİRİŞ

İnsanoğlu, önce anlamaya/tanımaya daha sonra ona karşı mücadele etmeye ve en sonunda da ona hükmetmeye çalıştığı doğayla kadim bir ilişki içindedir. İnsanoğlu doğadan korunmak için yine doğanın ona sunduklarından faydalanmış, söz konusu ilişki boyunca doğa insana karşı tek taraflı bir fedakârlık içerisinde bulunmuştur. Bir bakıma insanoğlu ve doğa arasında mutual sayılamayacak parazit bir ilişki olagelmiştir. Kendini sürekli olarak yenileme ve değiştirme niteliğine sahip olan doğa, insan faktörünün günümüzdeki kadar belirgin olmadığı dönemlerde doğal olmayan müdahaleleri sübvanse edebilmiştir. Ancak sanayi devriminden sonra gelişen teknolojiyle beraber kentlere göç artmış ve kentlerdeki barınma sorunu kontrolsüz bir yapılaşmaya neden olmuştur. Sanayi Devrimi'nin etkisiyle, kentler ile kasabalar arasındaki geleneksel ayrım daha da belirgin hale gelmiştir. Zira teknolojinin ilerlemesiyle birlikte, sanayiciler genellikle kentlere yerleşmiş ya da yeni kentler inşa etmişlerdir. Bu durum, kentleri endüstriyel ve ticari faaliyetlerin odak noktaları haline getirmiştir. 20. yüzyılın başlarında, Batı Avrupa nüfusunun büyük bir kısmı kentlerde ikamet etmekteydi (Tanilli, 1991, s.95). Bununla beraber hızla artan otomobil ve fabrika sayısı, bunlara bağlı olarak yapılan yollar ve enerji ihtiyacını karşılamak için inşa edilen barajlar, yeşil alanların ve ormanların yok edilmesine yol açarak doğa üzerindeki tahribatı geri dönülemeyecek noktalara ulaştırmıştır. Doğaya yapılan bu kontrolsüz müdahaleler onun kendini yenileme ve değiştirme gücünü elinden alarak tehlikeli boyutlara ulaşmış, insan hayatını tehdit edecek noktaya gelmiştir.  

       Bir grup sanatçı doğaya karşı kontrolsüzce girişilen bu talanın tehlikeli boyutlara vardığını insanlara anlatmak ve doğaya olan ilgiyi tekrar canlandırmak için yalnızca doğada bulunan malzemelerle bir takım sanatsal faaliyetlere girişmişlerdir. Söz konusu sanatsal faaliyetler arazi sanatının temellerinin atılmasını sağlamıştır.

20. yüzyılın ikinci yarısında olumsuz etkileri daha çok hissedilmeye başlanan endüstriyel gelişmenin ve teknolojik hızın tehlikeli boyutlarını düşünmeye çağıran Arazi Sanatı, doğayı görünür kılan, doğaya dair bilinç uyandırmayı amaçlayan, teknoloji karşısında doğayı kutsayan bir yaklaşımın ürünüdür (Antmen, 2008).

Antmen bu girişimin aynı zamanda sanatın işlevine dair yeni sorgulamaları gündeme getirecek bir bilinçlendirme görevi gördüğünü belirtir. Bu sanatçılar betonlar ve bombaların yerine doğanın onlara sunduklarıyla doğaya teşekkür etmeye amaçlamışlardır. Arazi sanatı anlayışı aynı zamanda sanatın ticarileştirilmesine ve sömürülmesine karşı bir protestodur çünkü arazi sanatı eserleri satılabilir veya satın alınabilir nesneler değildir (Tandoğan & Es, 2018).

       Arazi Sanatının ortaya çıkışını 1960'lı yıllarda dünyada meydana gelen siyasal değişim ve gelişimlerden bağımsız düşünmek olanaksızdır. 60'larda temelleri atılan arazi sanatının yükseldiği dünya; dünya savaşları dolayısıyla ortaya çıkan ekonomik bunalımların ardından gelen işsizlik sorununun yaşandığı, ırk ayrımcılığının yaygınlaştığı, her köşesinde katliamların, ülke başkanlarına karşı suikastların gerçekleştirildiği ve askeri darbelerin yaşandığı bir dünyadır. Aynı dünya farklı köşelerinde devrimlerin yaşandığı, baskılara karşı ayaklanmaların boy gösterdiği, sömürge halindeki ülkelerin tek tek bağımsızlığını ilan ettiği, kapitalizme alternatif ideolojilerin yükselişe geçtiği, insanlar arasında eşitlik ve özgürlük taleplerinin kararlılıkla dile getirildiği bir dünyadır. Bu değişimler sonucu geleneksel anlayışlar sorgulanmaya başlanmış seçkincilik ve kapitalizme tepkiler daha gür seslendirilir olmuştur.

       Kuşkusuz toplumsal alandaki bu değişimler ve gelişmeler sanatı ve sanatçıları da etkilemiştir. Geleneksel tüm sanat anlayışları tekrar gözden geçirilerek, sanatın her alanında yeni yönelişler gözlemlenmiş, cesur denemeler yapılmıştır. Kapitalizmin insana rağmen gelişen ve doğayı talan eden politikalarının toplumu geri dönüşü olmayan bir kaosa doğru sürüklendiğini gören sanatçılar, tepkilerini göstermek amacıyla kolları sıvamışlardır. Sanatı alınıp satılan bir nesne olmaktan, metalaşmaktan kurtarmak düşüncesi çağdaş sanatın başlangıç noktası olmuştur. Bu öncü sanatçılar sanatı zengin ve küçük bir azınlığın tekelinde çıkarıp, geniş halk kitlelerine ulaştırmak için yoğun çaba harcamışlardır. Galerilere, müzayedelere ve sanatın ticari bir gelir unsuru olarak gören tüm kurumlara karşı savaş açmışlardır. Sanatı sokağa ve doğaya taşıyarak deyim yerindeyse zincirlerinden kurtarıp özgürlüğüne kavuşturmuşlardır.

2.   ARAZİ SANATI-LAND ART

Söz konusu girişimlerden biri olarak karşımıza çıkan Arazi Sanatı geleneksel sanat algısını yerle bir eden onlarca avangart yönelişten birisidir. Sanatı belirli grupların beğenisine hapsetmeye karşı olan bu akım, haftanın belirli günleri ve günün belirli saatlerinde belirli insanların beğenisine sunulan sanata karşı çıkmıştır. Bununla da yetinmemiş sanatın belirli malzemelerle belirli kurallara göre yapılması gerekliliğini de eleştirmiştir. Yeryüzünü devasa bir açık hava müzesi olarak gören bu sanat anlayışı doğanın insanlara sunduğu her şeyi sanata malzeme olarak görmüştür. Arazi sanatı uygulayıcıları için her türlü malzeme boya ya da fırça olarak kullanılabilir, bir bütün olarak doğadaki her nesne onlar için sanatın malzemesi ve aynı zamanda kendisidir.

Modernliğin anlamı ve modernizmin doğası üzerine tartışmaların yoğunlaştığı, sanatın ne olduğu ya da ne olması gerektiği sorusunun yeniden gündeme geldiği 1960’lı yılların çalkantılı atmosferinin ardından müzelerin ve galerilerin dışına çıkıp mekân olarak adeta tüm dünyayı kullanan, Land Art sanatçılarının çöllerde, taş ocaklarında, uçsuz bucaksız arazide, terk edilmiş madenlerde, dağlık zirvelerde gerçekleştirdikleri çalışmalar, bir yandan sanatın tanım ve uygulanışında artık tüm sınırların aşılarak sanatta yeni anlamlar yüklendiği, diğer yandan da mekân anlayışının giderek sonsuza açıldığını göstermektedir (Kedik, 1999).

Her ne kadar arazi sanatının temellerini çevre düzenleme, budama sanatı, bahçecilik ve hatta antik yapılarda ilkel insanın bıraktığı izlerle ilişkilendirilen görüşler olsa da mimarlık, resim, fotoğraf ve hatta sinemadan beslenen disiplinler arası bir çağdaş sanat girişimi olduğu fikri ağır basmaktadır. Kedik'in de adı geçen çalışmasından değindiği gibi Land Art köken olarak 1950'lerin sonu ve 1960'ların başlarında Happening'e ve Pop Art'a dayandığı, sanatçılarının büyük bir çoğunluğunun Amerikan Minimalizminden geldiği ya da benzer bir evrimi geçirdikleri gözlenmektedir. Buradan hareketle diğer avangart akımlarda olduğu gibi Land Art'ı da ortaya çıkaran kaygılar sanatın metalaşmasının önüne geçmektir, bu bağlamda belirtmek gerekir ki bu akımı benimseyen sanatçılar maddi tüm kaygılarından arınmıştır. Müzayedelerin, sponsorlarının onlara verdikleri desteği reddeden sanatçılar sanatı galerilerin soğuk atmosferinden doğanın canlı ve alabildiğine gerçek dünyasına taşımayı amaç edinmiştir.

Her ne kadar müzelerde ve sergi salonlarında da bazı Arazi Sanatı çalışmaları yer alsa da, bu sanatı ilerleten çalışmalar asıl açık alanlarda, uçsuz bucaksız doğada yapılanlardır. Dönemin gençlik hareketlerinden, ekolojik ve feminist eleştirilerinden etkilenen ve minimalizmden beslenen bu sanat biçimi bir tür ‘karşı kültürel’ proje olarak değerlendirilebilir  (Kastner, 2010).

Land Art, çağdaş sanatın “Non-Art” ya da “Anti-Form” hareketleri içinde yer almaktadır. Sanatın uygulama alanını genişletmek isteyen, sanat pazarına karşı çıkan, galeri ve müzelerin dışında etkinlik gösteren bu eğilim, bölgesel bir ekoloji bilinci ve arkaik kültürlerin yeniden keşfi ile de ilgilidir (Lynton, 2004).

Arazi sanatının yapıtları genellikle taşınamaz olduğu için satılabilir olma özelliğini de taşımamakta böylelikle kapitalizm sanat ilişkisine ontolojik olarak karşı çıkmaktadır. Bunun en tutarlı örneklerinden biri alanları, binaları sarmalayarak tekrar açıldıklarında onların yeniden keşfini sağlayan Vladimirov Javacheff Christo’dur. Christo yapıtlarını icra ederken kendisine sponsor olmak isteyen tüm şirketleri geri çevirmiştir. Arazi sanatının öncülerinden Robert Smithson müzeleri hapishanelere ve bakım evlerine benzetmiş, koğuşların yerini galerilerin aldığını vurgulamıştır. Eleştirmenler ise bu koğuşları gezip sanat eserlerinin iyileşip iyileşemeyeceğine karar veren mecralardır. Ona göre sit niteliğini kaybetmiş yani doğa ve insan eliyle harap edilmiş, endüstrinin hakimiyetine maruz kalmış yerler sanatçının eliyle yeniden değer ve canlılık kazanmaktadır (Aydın, 2015).

Land art sanatçılarının insanlara hatırlatmaya çalıştığı konulardan biri de değişimdir. Bu değişim söz konusu sanatın kaynağını oluşturan, doğanın diyalektiğinden gelen bir değişimdir. Aynı zannettiğimiz her yer aslında her gün hatta her an farklıdır. Pencereden baktığımızda gördüğümüz manzara, bulut miktarına, güneşin geliş açısına ya da hava durumuna göre sürekli değişim geçiren bir yerdir. Aynı derede iki kere yıkanılamayacağı gibi, dünya üzerindeki herhangi bir manzaraya iki kere bakmamız söz konusu değildir. Land art eserleri bu görüşün somut kanıtlarıdır. Aynı yerde aynı şekilde duran eser doğanın bir parçası olduğu için o anki koşullara göre sürekli değişim geçirmek durumundadır. Ayrıca çevre ile bütünleşik olan bu eserler, o doğa parçasından yalnızca bir tane olduğu için tekrarlanamazlar(Altunkaya, 2015).

Mehmet Yılmaz’ın çevirilerinden oluşan Sanatın Felsefesi Felsefenin Sanatı kitabında Robert Smithson, kültürel kapatılmışlığı sanatçıdan kendi kapatılmışlığını istemekten ziyade bir küratörün kendi sınırlarını bir sanat sergisine dayatmasıyla ortaya çıkması olarak tanımlamıştır. Smithson söz konusu kitaptaki yazısında bir yandan doğal çevreye dikkat çekerek, diğer yandan sanata yeni alanlar önermektedir. Galeri ve küratörlerin dayatmalarına nasıl karşı çıkılması gerektiğine dair önerileri sıralar. Ona göre kapatılmışlığın içinde kalan sanatçı B.F. Skinner’ın fareleri gibi yaratıcılığından yani özgürlüğünden uzaktır (Yılmaz, 2004).

       Aslında resim ve heykel sanatçısı olan Robert Smithson akımın en önemli sanatçılarından biridir. Arazi Sanatı akımının merkezi figürlerinden biri olan Smithson, "Spiral Jetty" gibi anıtsal toprak işleri yaratmış, entropi ve zamanın geçişi ile ilgili fikirleri araştırmıştır. Land art sanatının en bilinen eserlerinden biri olan ve Utah’daki tuz gölü kıyılarında endüstriyel atık alanı olarak kullanılan bir alanda inşa edilmiş olan Spiral Jetty, Robert Smithson’a aittir. Spiral Jetty, sarmal şeklinde iç içe geçmiş kayalardan oluşmakta ve sonunda bir çıkmaza açılmaktadır. Eser ancak kamyonlarla ve de buz dozerlerle ortaya çıkarılabilmiş oldukça büyük ölçekli bir çalışmadır. Eserin diğer bir özelliği ise mevsimlere ve hava şartlarına göre başkalaşım geçirmesidir. Kışın beyaz buz kütlesinin üzerinde kalan kayaların oluşturduğu gri beyaz şekil, yazın ise kayalarda oluşan yosunların suya verdiği renge göre biçimlenir (Altunkaya, 2015).

Şekil 1. Robert Smithson- Spiral Jetty- Utah

Şekil 2. Tasarım Eskizleri

Arazi sanatını ilk kez hayata geçirenler arasında; Walter De Maria, Alice Aycock, Nancy Holt, Sol Lewitt, Richard Serra, Robert Smithson ve James Turrell gibi isimler sayılır. Bu isimlerin ortak noktaları, Amerikalı olmalarının yanında, endüstriyel olana karşı verdikleri tepkidir. Yukarıda değindiğimiz Robert Smithson'un 1970’te endüstriyel bir atık alanını arazi sanatının en önemli örneklerinden biri olan Spiral Jetty'e dönüştürmesi bu tavrın önemli uygulamalarından biridir.

Arazi sanatının öncülerinden biri olan Bulgar sanatçı Christo Vladimirov Jayacheff binaları, manzaraları ve diğer yapıları kumaş veya diğer malzemelerle sarmalamayı içeren anıtsal çevresel sanat eserleriyle tanınır. Jeanne Cloud ile tanışan Christo birlikte dünya çapında etki uyandıran işlere imza attı (Swartz, 2004, s-317-320). Çift projelerinde genellikle kumaş kullanmayı tercih etmiştir. Ancak her eser için farklı tipte kumaş kullanmış olsalar bile bu kumaşların temel özelliği hiçbir yapay katkı maddesi içermeyen doğal ve yeniden işlenebilen kumaşlar olmalarıdır. Kumaş kullanmasının amacı ise kumaşın dinamik bir malzeme olması dolayısıyla, ufak temaslarda ya da sert rüzgârda farklı görünümlere bürünebilmesidir. Jeanne Cloud ve Christo'nun en ünlü eserleri arasında Sidney’deki “The Wrapped Coast” (1968-1969), Milano’daki “Wrapped Monuments” (1970), Berlin'deki “Wrapped Reichstag” (1971-1975), Colarado’daki “Valley Curtain” (1970-1972), Florida’daki “Surrounded Islands” (1980-1983) ve Central Park'taki “The Gates” (2005) sayılabilir (Akman, 2021).

            Çiftin kuşkusuz en önemli eseri 1983 yılında Miami de yapılan “Surrounded islands” dır. Miami de bulunan 11 adanın etrafı 603,850 metrekare örtü ile kaplanarak eser tamamlanmıştır. 400’den fazla işçinin uzun çabalarla oluşturduğu eser yalnızca iki hafta sergilenmiş ve büyük ilgi görmüştür. Eser tamamlandıktan sonra ise eserin fotoğrafları ve videoları oldukça büyük ilgi ile karşılaşmıştır. Yapımın üzerinden uzun yıllar geçmiş olmasına rağmen eser özgünlüğünü ve popülaritesini halen daha korumaktadır.

Şekil 3. Jean Cloud & Christo- Surrounded Islands

Çiftin diğer bir önemli eseri olan kapılar sergisini Christo şu şekilde anlatıyor.  "Parkta kapıları dolaşan izleyiciler kendilerini altın rengi bir tünelde yürüyormuş gibi hissedecek. Çevredeki binalardan bakıldığında ise rüzgarla hareket eden kumaşlar, karla kaplı parkın içinde akan altın rengi bir nehre benzeyecek. Kapıların rüzgarla dalgalanan kumaş bölümleri parkın organik yapısını, kumaş perdeyi taşıyan dikdörtgen vinil direkler ise şehrin geometrik silüetini temsil ediyor. Bu sergi Central Park'ın güzelliğiyle yarışmayacak, onun değerine katkıda bulunacak”(Karadağ, 2022). 38 km'lik yaya yoluna 7500 kapı konularak oluşturulan eser için 700 kişi 4 gün boyunca çalıştı.

Şekil 4. Jean Cloud & Christo-Gates

Çift kumaşlarla sayısız mucizeler yaratmıştır. Bazen bir viyadüğü paketlemiş, bazen de koşullarını zorlayarak siyasi yapılara girmiş, örneğin büyük tartışmalar sonunda Almanya parlamento binasını paketleyebilmiş (tartışmalar esnasında bir gurup siyasi, binanın içinde rakip partilerin siyaset adamlarını da paketlemeyi önermiş ve bu tavırları kamuoyunda yankı bulmuştur), bazen ağaçlara apayrı görünüm vermiştir. Bu aykırı çiftin görevlerinin en güç yanı resmi engelleri aşma kısmıdır. Zira yöneticilerden onay çıkmadığı için hayata geçiremedikleri projelerin sayısı da az değildir. 

1946 doğumlu Amerikalı enstalasyon sanatçısı ve heykeltıraş olan Alice Aycock, büyük ölçekli heykelleri ve çevresel sanat eserleriyle tanınan Aycock, genellikle mimari, teknoloji ve doğal olaylarla ilgili temaları araştırır. Önemli eserleri arasında "East River Roundabout" ve "Star Sifter" sayılabilir.

Kariyerine bir ressam olarak başlayan arazi sanatının Amerikalı öncülerinden biri olan Michael Heizer, peyzajla etkileşime giren devasa heykeller ve toprak işleri yaratır. Arkeoloji, ekoloji ve doğal peyzajla derinden ilgilenen sanatçı, ana malzeme olarak taş ve çelik kullanır. Genellikle peyzajın bazı kısımlarını kesip çıkaran Heizer, sanat eserinin varlığının tam da maddi yokluğu aracılığıyla hissedilir kılındığı “negatif heykel” kavramını geliştirdi (Heizer & Celant 1997). Önemli eserleri arasında Nevada’daki “Double Negative” (1969-1970) ve yine Nevada’da yer alan tamamlanması 50 yılı süren ve maliyeti 40 milyon doları bulan "City" (1970-2022) sayılabilir. İlk “yeryüzü eseri” (earthworks) arasında sayılan Modern sanatın misyonuna uygun olarak Double Negative, heykel (art) ile kaya gibi normal nesneler (non-art) arasındaki ayrımı bulanıklaştırır ve izleyicileri yeryüzünün sanatla ilişkisini düşünmeye teşvik eder. Double Negative'in devasa boyutu, sanatın ölçeği, izleyicinin yeryüzü ve sanatın kendisiyle olan ilişkisi üzerine düşünmeye de davet eder (Trasen, 2024). Sanat bir müzeye sığmadığında nasıl değişir? Çeyrek mil uzunluğundaki bir sanat eseri nasıl gözlemlenir? Sorularının yanıtlarını aradığı eseri aslında büyük bir hendekten başka bir şey değildir. Heizer hali hazırda doğada var olana ekleme yapmadan ama ondan çıkartarak yaratıcı bir edime dönüştürür.

De Maria minimalist heykelleri ve büyük ölçekli toprak işleriyle tanınır. "Yıldırım Alanı" ya da “Şimşek Tarlası” adlı eseri özellikle tanınmaktadır. Walter de Maria’ nın 1977 yılında eser 400 metal çubuğun boş bir tarlaya yerleştirilmesi sonucu şimşekleri çekmesi amacıyla ortaya çıkmıştır. Bu amacında başarılı olan sanatçı izleyicilere sunduğu görsel şölenle büyük kitlelere ulaşmıştır. 

Şekil 5. Şimşek Tarlası

Ekin çemberleri birçok sanat eserinin aksine, insanlarda güzellik duygusu uyandırmıyor aksine tüm bilinmeyenler gibi, çevre sakinlerine büyük bir korku ve endişe veriyor. (Özellikle son zamanlarda bu şekiller ile ilgili yapılan araştırmaların yayınlanması korkuları daha da artırmıştır. Öyle ki bazı ekin çemberlerinin Maya takvimine göre insan tarihinin sonu olarak bilinen 12 Aralık 2012 tarihini işaret ettiği savunuluyor). İnsanlara doğayı hatırlatma çabası içindeki eserler de değiller. Bilakis saçtığı dehşet ile insanları doğadan daha da uzaklaştırıyorlar. Tüm bunların yanı sıra bu çemberlerin insan sağlığına zararlı manyetik etkilerinin olduğu biliniyor. Hiçbirinde en küçük bir hata dahi mevcut değil. İnsanı ürperten titizlikte oluşmuş ve mükemmel ölçülere sahipler. Biz de uyandırdığı duygu ne olursa olsun, kim tarafından nasıl yapılmış olursa olsun bu çemberlerin birer sanat eseri olduğu gerçeğini görmezden gelemeyiz. Hatta belki de dünyanın en büyük alanına yayılmış en mükemmel sanat eserleri ekin çemberleridir (Altunkaya, 2015).

Çevresel sanat olarak da adlandırılan Arazi Sanatı içinde faklı yaklaşımlar ve uygulamalar göze çarpmaktadır.

Devasa büyüklükteki kimi çalışmalarda, bir heykel formu yaratmak için taş, toprak, kaya gibi tamamen doğal malzemeler kullanılmış, açık alanın kendisi değiştirildi ve oraya müdahale edilmiştir. Bazı projelerde asfalt, zamk ve Cadillack arabası gibi doğal olmayan malzemeler, üretilmiş maddeler, yapılar ya da makinalar ve teknolojiler kullanıldı. Daha çok Amerika’da üretilen işlerin büyüklüğüne ve anıtsallığına karşı çıkan bazı sanatçılar doğayla ilişki kuran bir kişi olarak kendi bedeninde yoğunlaşan işler üretti. Bir tür uygulamalı araştırmalar olarak heykelden performansa kadar geniş bir yelpazede yer alan kimi çalışmalar, doğal çevreyle kurulan insani ilişkilerin sadece algıya ve zevke dayanmadığını; sömürüye, israf etmeye, bozmaya da dayandığını göstermeye çalıştı. Son olarak bazı sanatçılar ise doğayı ve açık alanları fiziksel bir olgu olarak ele almayıp bir metafor ya da gösteren olarak kullandı. (Pekşen, 2015)

Land Art, kendi içerisinde farklı üretim ve sergileme modelleri ve de ideolojik/sanatsal düşüncelerle ayrılır. Kimi sanatçılar, galerilere ve müzelere tepki olarak eserlerini bu mekânların dışında üretmeyi tercih eder, kimi sanatçılar da sadece sanatın ticarileşmesine tepki olarak, ticareti hiçbir şekilde mümkün olamayan eserler üretmenin yollarını aramış, kimi sanatçılar sanat mekanlarının ve kullanılan malzemelerin sanatını sınırladığı düşüncesiyle sanatı uçsuz bucaksız arazilerde ve sınırsız malzemeyle üreterek sanatı özgürleştirme kaygısıyla gütmüştürler, kimi sanatçılar ise sadece ekolojik kaygılar güderek işlerini üretmişlerdir. Bunun yanında kimi işler doğada sergilenirken, kimisi doğadan galerilere geri getirilmiştir. Birçok Land Art projeleri doğanın tahribatına bırakılarak yok olması beklenirken, kimisi sonsuz sayılabilecek bir zaman uzunluğunda varlığını koruyabilecek türdedir. Kimi projeler sadece doğanın verdiği malzemelerle yapılırken kimisi de endüstriyel malzemelerle yapılır.

Şekil 6. Richarda Long’un bir tarlada sadece saman çöpleriyle oluşturduğu bir düzenleme.

Bu sanatın diğer öncüleri ve bu sanatla ilgili eserler veren Joseph Beuys, Andy Goldsworthy, Walter de Maria, Dennis Oppenheim, Michael Heizer, Mel Chin ve Carl Andre gibi sanatçılar yapıtlarında şekil, alan, materyal ve felsefe ayrımına gitmiş olsalar da hepsinin ortak amacı sanatı kapitalizmden, kapalılaştırılmaktan ve değer yargılarından uzakta protest olarak yapıtsallaştırmaktır.

Nancy Holt, büyük ölçekli heykel enstalasyonları ve toprak işleriyle tanınan Arazi Sanatı'nın kilit isimlerinden biriydi. En ünlü eserlerinden biri "Güneş Tünelleri "dir. Heykeltıraş ve çevre sanatçısı olan Mary Miss, çevre ve peyzajla ilişki kuran mekâna özgü enstalasyonlar yaratmaktadır. Eserleri genellikle ekoloji ve kentsel planlama unsurlarını içermektedir. Dennis Oppenheim kavramsal sanatı ve büyük ölçekli açık hava enstalasyonlarıyla tanınır. Çalışmaları genellikle dönüşüm temalarını ve insan ile doğa arasındaki ilişkiyi araştırır. Andy Goldsworthy yaprak, taş ve buz gibi doğal malzemeler kullanarak geçici heykeller ve arazi sanatı yaratır. Eserleri genellikle zamanın geçişi ve insan ile doğa arasındaki ilişki üzerine düşündürür. Michael Singer, sanat, mimari ve ekolojiyi bütünleştiren çevresel sanat eserleriyle bilinir ve çalışmaları genellikle sürdürülebilir tasarım ilkelerini ve toplum katılımını içerir. Mel Chin, politika, ekoloji ve kültürel kimlik gibi konuları ele alan sosyal içerikli sanat projeleriyle tanınan kavramsal bir sanatçıdır. James Turrell, algıyı manipüle eden ve tefekkür için alanlar yaratan sürükleyici ışık enstalasyonlarıyla öne çıkar ve çalışmaları genellikle ışığın ve mekânın doğasını araştırır. Ana Mendieta'nın çalışmaları genellikle feminizm, kimlik ve beden ile dünya arasındaki ilişki temalarını araştırır. Çeşitli malzemeler kullanarak doğada bedeninin ana hatlarını oluşturduğu "Silueta" serisi en bilinen eseridir. Alan Sonfist Sonfist, çevresel sanat alanındaki öncü çalışmalarıyla, özellikle de insan öncesi ortamları çağrıştıran doğal manzaralar yaratmayı içeren "Time Landscape" projesiyle bilinir. Christian Phillip Müller teknoloji, iletişim ve insanlık durumu temalarını araştıran multimedya enstalasyonlarıyla bu sanat akımı içerisinde kendine yer bulur. Jan Dibbets, perspektif ve algıyla oynayan kavramsal fotoğrafçılığı ve arazi sanatı enstalasyonlarıyla bilinen bir land art sanatçısı olarak öne çıkar. Diğer taraftan Richard Long ve Hamish Fulton yürüyerek yolculuklar yapmayı ve bunları fotoğraf, heykel ve metin yoluyla belgelemeyi içeren yürüyüş sanatlarıyla tanınır.

2.1.  Türkiye’de Land Art

Dünyada oldukça ses getirmiş, belki de konuyla ilgili binlerce eser üretilmiş bu akım maalesef ülkemizde hak ettiği ilgiyi göremiyor. Türkiye de yapılmış olan yegane land art çalışması Dünyaca ünlü heykeltıraş Andrew Rogers’ın dünyanın 13 farklı ülkesinde gerçekleştirmiş olduğu “hayatın ritimleri” adlı eserin Türkiye ayağı olan ve 10 farklı heykel grubundan oluşan zaman ve mekan adlı heykel park çalışmasıdır. Nevşehir’in Göreme beldesi Karadağ mevkisinde açılan sergi balon turizminin yaygın olduğu bu bölgemizde yüksekten bakılınca fark edilecek şekilde devasa boyutlardaki heykellerden oluşmaktadır. (Altunkaya, 2015)          

Ülkemizdeki ilk Land Art etkinliğinin 1974 yılında Yücel Dönmez'in Kaçkar Dağlarının Altıparmak kesimindeki Kuartat vadisinde gerçekleştirdiği "Doğa Düzenlemesi" adını verdiği etkinlik olduğu söylenebilir. 1974 yılı Türkiye’si için bu sanat anlayışı oldukça şaşırtıcı ve yadırgatıcıydı. Sanatta ve edebiyatta toplumcu gerçekçiliğin hâkim olduğu, görsel sanat deyince akla tuval üzerine yağlı boya işlerin geldiği bir dönemde böyle bir girişimde bulunmak cesaret isteyen bir girişimdi.

Şekil 6. Gazete Kupürü

Yücel Dönmez’ın Doğa Düzenlemeleri Milliyet Sanat dergisinde Zeynep Oral’ın röportajı ile yer alınca sanat çevresinden olumlu ve olumsuz eleştiriler gelmeye başlıyor: birileri para getirmediği için böyle bir sanatın gereksiz olduğu yolunda fikir yürütürken, bir kesim de sanatta düzenleme diye bir konu yoktur diyerek karşı çıkıyor.

1975 yılında ise Yücel Dönmez dünyada kar üzerine ilk resim yapan sanatçı olarak kendisini gösteriyor. Bülent Garan sponsorluğunda Bursa Uludağ'da ilk kar resmini gerçekleştirir. Daha sonraları 1996 yılında ise dünyanın en büyük Kar resmi’ni yine Uludağ'ın zirveye yakın bir bölümünde gerçekleştiren Yücel Dönmez’i Bülent Garan’ın oğlu Mehmet Garan, sahibi olduğu Fuji Film-İstanbul ile sponsor eder ve dünyanın en büyük resmi 10 bin metre karenin üzerinde Uludağ’da işlenirken, o zaman hayatta olan Bülent Garan’da ön ayak olduğu bu sanat olayını, Uludağ-Mandıra bölgesindeki tesislerinden izleyerek, Yücel Dönmez ile kurduğu telefon irtibatı ile, dünyanın en büyük Kar Resmi’nin küratörlüğünü üstlenir(Dönmez, 2015). Daha sonra sanatçı Türkiye'nin pek çok bölgesinde ve Amerika'da çeşitli Land Art uygulamaları gerçekleştirir.

2011 yılında ilki gerçekleştirilen 1. Çavuş Sonsuz Şükran Köyü Arazi Sanatı etkinlikleri ülkemizde bu alanda yapılan en kapsamlı Land Art etkinliğidir. Sonsuz Şükran Köyü başlı başına sanat kültür etkinliklerinin yapıldığı ve tamamen yeni kurulan bir alandır. Statü olarak mahalle birim olarak köy Konya Hüyük'e bağlı Çavuş kasabasında oluşturulmaktadır. Bu alanda hem köyün hem yörenin tarihsel ve sosyal birikimlerini dikkate alan yapılanma gerçekleştirilmektedir. Hem ulusal hem de uluslararası çapta yetkin sanatçıların etkinlik, atölye ve yaşam mekanları oluşturulmaktadır. Köyün ve bölgenin kültürel ve ekonomik hayatına ciddi katkıları olacak bir projedir. Bu şekliyle Türkiye'de alanında da bir ilktir. Etkinliği düzenleyenler Türkiye’de Arazi Sanatı ile ilgili yapılmakta olan bu etkinliğin amacını: bu topraklardan geçmiş eski çağlara ait: Hitit, Roma, Bizans, Selçuklu, Osmanlı ve Türkiye Cumhuriyeti kültürleriyle harmanlanmış Çavuş kasabasının, değerli toprağıyla günümüz sanatının birleşmesinin 2000li yıllardaki yansıması olarak tanımlamaktadır (Köse & Yeşilyurt, 2022).

Şekil 7. Şükran Köyü

Söz konusu çalışmalara ev sahipliği yapan köyün yakın sınırlarından geçmiş İpek Yolu üzerinde inşa edilmiş hanlar, hamamlar ve köprülerin olması; o dönem için Akdeniz’e giden önemli geçiş yolu olduğunu gösteriyor. Tarihi, coğrafyayı ve doğayı aynı potada eriterek yapılan bu Land Art etkinliği Uluslararası anlamdaki ilk Arazi Sanatı etkinliği olarak anılmaktadır. 

Türkiye’de son dönemlerde var olan sanat eserlerine salt marketing amacıyla yaklaşan sanat kurumlarının yanı sıra; satış kaygısını bir tarafa bırakılarak sanatçıların doğa için üretilen projeleri seçilmiştir. İç Anadolu’nun bakirliğinden ve Anadolu medeniyetlerinden etkilenerek o bölgeyi canlandıracak ve dünyanın ekolojik meseleleriyle iç içe zamanla doğa şartlarında yok olabilecek farklı yaklaşımla Sonsuz Şükran Köyü’ne çağdaş sanat projesi gerçekleştirilmiştir. (Wellmann, 2015)

Unusual Care Sanat Grubu'nun Anltalya-Saklıkent'te gerçekleştirdiği Land art etkinlikleri son dönemde rağbet gören çalışmalar olarak öne çıkıyor. Sıradışı sanat etkinlikleriyle dikkat çeken “Unusual Care Art Group”, 2013 yılında Antalya-Saklıkent kayak merkezinde, Kar Resmi (Snow Paintings), Eriyen Gülümsemeler (Melting Smile) Her Yer Benim Atölyem (Everywhere is My Studio) adlı bir dizi land art etkinliği gerçekleştirdi. Türkiyeli sanatçılarının uygulamaları dışında dünyaca ünlü Land Art sanatçılarının ülkemizde gerçekleştirdiği uygulamalara da rastlanmaktadır. Avustralyalı sanatçı Andrew Rogers'ın 2013 yılında İstanbullu katılımcılarla birlikte gerçekleştirdiği "Dönenceli Yollar-Gerçeğin arayışı" land art projesi buna örnek olarak gösterilebilir.  

3. SONUÇ

Toplumsal alandaki değişimler ve ilerlemeler, sanat alanını ve uygulayıcılarını doğrudan etkilemiştir. Sanata ilişkin geleneksel paradigmalar yeniden değerlendirmeye tabi tutularak, çeşitli sanatsal alanlarda yeni bakış açılarının ortaya çıkmasına ve cesur deneylere girişilmesine yol açmıştır. İnsan çıkarlarına rağmen çevreyi sömüren kapitalist gündemlerin sonuçlarının bilincinde olan sanatçılar, toplumun geri dönülemez bir şekilde kaosa sürüklenmesini önlemedeki rollerinin farkına vararak muhalefetlerini dile getirme çabalarına giriştikleri gözlenir. Çağdaş sanatsal söylemin merkezinde, sanatın metalaştırılmaktan kurtarılması anlayışı yer almış ve önemli bir çıkış noktasına işaret etmiştir. Bu öncü sanatçılar, sanatı demokratikleştirmek, ayrıcalıklı bir azınlığın alanına hapsolmuşluğunu ortadan kaldırmak ve toplumun daha geniş kesimleri için erişilebilir kılmak amacıyla önemli çabalar sarf etmişlerdir. Aktivizmleri, sanatı yalnızca maddi kazanç sağlayan bir meta olarak gören galeriler ve müzayedeler gibi geleneksel sanat kurumlarına karşı çıkmayı gerektirmiştir. Sanatı kamusal alanlara ve doğal ortamlara taşıyarak, onu sembolik olarak prangalarından kurtarmak ve böylece sınırsız ifade olanağını teşvik etmek asıl amaçlarıdır.

1960’ların sonunda, kendilerinden önceki sanat hareketlerinden etkilenerek ortaya çıkan Land Art sanatçıları, modernist zihniyetin hegemonyası altında olan sanatı, steril ve sınırlı galerilerden kurtarıp özgürlüğüne kavuşturma düşüncesiyle, galerilerden ve modernist ilişkilerden uzaklaşarak eserlerini doğada, uçsuz bucaksız çöllerde, dağlarda, tarlalarda, deniz kıyılarında yapmaya başlamışlardır. Sanatın disiplinleri arasındaki sınırları kaldırıp, sanatın kapsamını ve malzeme çeşitliliğini de olabildiğince genişletme yoluna gitmişlerdir.

Sanat doğadan kopuk, steril ve sonlu alanlarda yaratılamaz der 'Land art'. Sanatın doğaya sunulan bir armağan olduğunu savunan bu akım eserin kalıcılığını veya insanların kabul etmesini ikinci plana atar. Arazi sanatında asıl olan eseri doğaya kabul ettirmektir, onun beğenisine sunmaktır. Doğayı sonsuz bir sergi alanı olarak ele alan bu akım doğanın aldığı armağanı kendi istediği şekle sokmasını, değiştirmesini, dönüştürmesini ya da kendine katmasını öngörür. Yani sonuçta eser gider sanat kalır. Sanat da doğanın ta kendisidir. Arazi Sanatında sergi doğadadır ve sanatçı nerde ne çalışmışsa insanlar oraları gezecektir ve her mevsim ve hatta günün her anında farklı şeyler göreceklerdir, çünkü doğa durağan değildir, değişkendir.

Land art sanatçıları sergi alanı olarak tüm dünya coğrafyasını kullanıyordu. Issız bir çöl, terk edilmiş bir maden ocağı, bir çöp dağı ya da uçsuz bucaksız sahiller sanatçı için uygulama alanı olabiliyordu. Ulaşımın zor olduğu bu tür bölgelerde sergilenen eserler fotoğraflanıyor ya da video kaydı alınarak paylaşıma sunuluyordu. Bunun yanında bazı işler de şehrin tam göbeğinde sergileniyor, şehre ait sembol yapılar sanata malzeme ediliyordu. Dolaylı ve doğrudan bu iki uygulama biçiminde de vurgulanmak istenen aynı şeydir; doğa insana rağmen vardır.    

Galeriyi terk etmek, otoriteye karşı çıkmak anlamına geliyordu. Artık sanat sınırlanmıyor, tüm boyutları, zamanı ve mekânı da üstleniyordu. Heizer müzelerin ve koleksiyonların tıka basa dolduğunu, açık alanların onları beklediğini söyler. Galerileri terk etmek anti otoriter bir eğilimi gösterir, gelenekten kopuş ve egemen modernist ideolojinin reddi anlamına gelir. Bununla birlikte bu sanatçıların pek çoğu, bazı patronların desteğiyle galerilerin ve müzelerin sergilediği işler de yapmışlardır. Ayrıca bazı çalışmalar çok fazla bütçeye ihtiyaç duyduğundan sponsorluğu gerekli kılmıştır. Bu durum land art’ın söylemiyle çelişkili bir durum yaratmaktadır. Arazi sanatı uygulayıcıları materyallerini doğadan seçmesiyle de ekoloji ve sanatı baskıya ve tahribe karşı sunulan yapıtta bir araya getiriyor.

KAYNAKÇA

Akman, C. (2021). Christo ve Jeanne Claude: Arazi Sanatının Öncüleri. The Magger. https://www.themagger.com/christo-jeanne-claude-kimdir-inceleme.

Altunkaya, N. (2015, 03 17). Land Art Sanatı Üzerine. Nesrin Altunkaya Blog: http://nesrinaltunkaya.blogspot.com.tr/2012/01/land-art-sanati-uzerine.html.

Antmen, A. (2008). 20. Yüzyıl Batı Sanatında Akımlar. Sel

Aydın, B. (2015, 03 16). Otoriteye Karşı Sanat Land Art. Tramvay Durağı: http://www.tramvayduragi.com/land-art/.

Aydın, S. (2008). Sanatta, Modernist İdeolojinin Reddi ve Ekolojist Bir Yaklaşım Olan Land Art Bağlamında İki Sanatçının Karşılaştırılması Richard Long ve Michael Heizer. Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Dergisi, s. 51-63.

Dönmez, Y. (2015, 03 17). Türkiye'de Land Art'ın 40 yılı. Turkish Art Market: http://turkishartmarket.com/2014/04/14/turkiyede-land-artin-40-yili/

Heizer, M., & Celant, G. (1997). Michael Heizer. Fondazione Prada.

Swartz, A. (2004). Christo and Jeanne-Claude. The Encyclopedia of Sculpture, 317-320.

Karadağ, Z. (2022). Dünyayı Saran İkonik Sanatçı: Christo. https://www.lofficiel.com.tr/sanat/dunyayi-saran-ikonik-sanatci-christo

Kastner, J. (2010). Arazi ve Çevre Sanatı. (B. Wallis, Dü.) Phaidon.

Kedik, A. S. (1999). Sanat ve İzleyicisi İlişkisinin Değişen Görünümü ve Zaman Kavramı Bağlamında Land Art. Türkiye'de Sanat(38), 36-41.

Köse Doğan, R. & Yeşilyurt, D. (2022). Kültür-Sanat Köyü Örneği: Konya/Sonsuz Şükran Köyü Evlerinin İncelenmesi. Turkish Online Journal of Design Art and Communication, 12(2), 258-279.

Lynton, N. (2004). Modern Sanatın Öyküsü. Remzi.

Pekşen, A. (2015, 03 17). Nevada Çölü’nde Taştan Bir Kent Heykeli. İzinsiz Gösteri: http://www.izinsizgosteri.net/asalsayi29/ali.peksen_29.html.

Tandoğan O. & Us B. E. (2018). Dünyada ve Türkiye'de Arazi Sanatı, İdil Sanat ve Dil Dergisi,  7(51), 1359-1368.

Tanilli, S. (1991). Uygarlık Tarihi. Say.

Tracen, N. (2024). Double Negative. https://doublenegative.tarasen.net/double-negative.

Wellmann, Z. (2015, 03 17). Land Art. Sonsuz Şükran: http://www.sonsuzsukran.org/land-art-etkinlikleri2.html.

Yılmaz, M. (2004). Sanatın Felsefesi Felsefenin Sanatı. Ütopya/Sanat Dizisi.